الوان‌الصور

نویسنده: نگار شریعت‌نیا

الوان‌الصور[۱] رساله‌ای در فن مصوّری و نسخه‌پردازی[۲] به تألیف مرحمت‌علی حیدری[۳] (متخلّص به سرسبز[۴]) با مقدمه و پژوهش محمدحسین سلیمانی[۵] در سال ۱۳۹۵ به دست انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به چاپ رسیده است. این کتاب که در ۲۱۹ صفحه چاپ شده به موضوع کلّی تکنیک‌های تصویرسازی و ساختن رنگ و رنگ‌آمیزی در شبه‌قاره‌ی هند تحت رساله‌ای به خط و زبان فارسی پرداخته است.

نسخۀ خطّی الوان الصّور در گنجینه‌ی کتابخانۀ آستان قدس رضوی با شمارۀ  ۴۲۴۷۵م در دسترس است. تاکنون فقط همین تک‌ نسخه از این رساله یافت شده که کتابتِ آن به قرون ۱۳ و ۱۴ هجری قمری بازمی‌گردد امّا تاکنون اطلاعاتی در مورد تاریخ تألیف اثر به دست نیامده است. در نهایت، مصحّح با تکیه بر تنها نسخۀ موجود و با کمک منابعِ مرتبط، به تصحیح و تشریح اطلاعات موجود در رساله، کتاب را منتشر کرده است.

در مقدمۀ کتاب، مخاطب با اطلاعات کمی از نویسندۀ رساله یعنی مرحمت‌علی حیدری آشنا می‌شوند. بعد از آن، نسخه‌ی موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، باب‌های مختلف رساله، پریشانی‌های رساله و دشواری‌های تصحیح، ویژگی‌های زبانی، کاتب نسخه، روش رونویسی، عبارت‌های عربی و در نهایت برافزوده‌های رساله را معرفی شده است.

رساله به چند باب و هر باب به چندین فصل تقسیم شده است. بیشترین موضوعی که در این رساله به آن‌ها پرداخته شده چگونگی ساخت رنگ و ترکیب‌بندی آن‌ها، حل طلا و نقره و رصاص (سرب)، ترکیب چند رنگ با یکدیگر، آمیختن وسمه و سریش در رنگ‌ها، در ترکیب طیّاری تصویر، افشان نمودن و ورق‌پوش کردن بر وصلی، در ترکیب چربه و شستن برگه و پوست آهو، درست نمودن قلم، عمل‌آوری کاغذ برای حاشیه‌ی تصویر، رنگ کردن کاغذ، علم صحافی، در ترکیب اشیای درست نمودن، رنگ آمیزی بر روی بوم‌های متنوع چون پارچه، چرم، چوب، شیشه و عاج و کاغذ است.

کتاب دارای نمایۀ مفصلی در موضوعاتی چون آهارها، بستمان‌ها، حلال‌ها، عاج‌ها، اصطلاحات  و فعل‌ها، افزارها، اندازه‌ها و جهت‌ها و سنجه‌ها و مقدارها و واحدها، اندام‌ها، برگ‌ها و دانه‌ها و گل‌ها و گیاهان و مواد، بستر و بوم‌ها، پارچه‌ها، پدیده‌ها و چیزها و فلزها و کان‌ها، پرندگان و جانوران و چارپایان، پیشه‌ها، جای‌ها، نام‌ها، رنگ‌ها، ظرف‌ها، پراکندگی و درجۀ رنگ، گرمایش‌ها و واژه‌های اردو و هندی است.

همانطور که از باب‌ها و نمایه‌های ذکر شده برمی‌آید این نسخه به مخاطبین و مورّخین هنر کمک می‌کند تا لایه‌های زیرین و عمل‌آوری‌ قبل از کشیدن تصاویر و نگاره‌ها را بشناسند. دانش ناشی از شیوۀ کار هنرمندان و نحوه‌ی تولید آثار هنری از لحاظ دیگر به هنرمندان مرمت‌کار در مرمت آثار هنری قدیم کمک می‌کند تا بسیار دقیق‌تر و نزدیک‌تر به اصل اثر عمل کنند. این رساله به دلیل اطلاعات پربهایی که در هنر مصّوری و نسخه‌پردازی در شبه‌قارۀ هند، کهن‌ترین و گسترده‌ترین جغرافیای زبان فارسی، در اختیار ما قرار داده است، به شناخت ما از آموزه‌ها و تجارب هنری پیشینیان خود کمک شایانی می‌کند.

مرحمت‌علی حیدری (متخلّص به سرسبز)، الوان الصّور(رساله‌ای در فنّ مصوری و نسخه‌پردازی)، مقدمه و پژوهش: محمّدحسین سلیمانی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۲۲۲ صفحه، قطع: وزیری، ۱۳۹۵.

پی‌نوشت

[۱] Alvan al-Sovar.

[۲] A Treatise on the Art of Book-illustration and Manuscriptology.

[۳] Marhamat-Ali Heydari.

[۴] Poetical name: Sar-sabz.

[۵] Mohammad-Hossein Soleymani