دیوان حافظ
نسخۀ Add.MS.۷۷۵۹ کتابخانۀ بریتانیا
نسخه‌ای با تزئینات چینی از دورۀ تیموری (۸۵۵ ق/ ۱۴۵۱ م)
نویسنده: سمانه سبزه‌کار
دیوان حافظ Add.MS.۷۷۵۹ کتابخانۀ بریتانیا در ۱۴۱ برگ و ۲۸۰ صفحه متن است. در هر صفحه ۱۴ سطر دو ستونی به خط نستعلیق با جدول مشکی ـ زرین و لاجوردی نوشته شده و جداسازی هر شعر با عباراتی چون «و لَه علیه الرَحمَه»، «وَ ایضاً لَه»، «ایضاً له نور قبره» به رنگ طلایی یا شنگرف صورت گرفته است. این دیوان را سلیمان الفوشنجی در اواسط رمضان سال ۸۵۵ (اکتبر ۱۴۵۱) کتابت کرده و اگرچه محل دقیق تولید آن به دلیل نداشتن انجامه مشخص نیست، اما بر اساس نام کاتب، که نام یکی از ولایت‌های هرات افغانستان هم هست، مبدأ تولیدش را هرات دانسته‌اند. این نسخه را جلدی چرمی تیره، با تزئینات ترنج و سرترنج و لچکی و زنجیره، که با آب طلا پوشانده شده و دارای طرح گل آبی و مشکی است در بر گرفته. نیز باید اشاره کرد در این نسخه دو مهر است (برگ ۶ رو و ۱۸ رو) که هنوز خوانده نشده. ابعاد این نسخه ۸/۱۰ در ۱/۱۷ سانتی‌متر است.
در مجموع این کتاب شامل غزلیات به ترتیب حروف الفبا (۱ پشت)، مثنوی‌ها (۱۳۲ رو)، قطعه‌ها (۱۳۴ پشت) و رباعیات (۱۳۸ پشت) حافظ می‌شود.
از تزئینات این نسخه می‌توان به شمسۀ مذهب صفحۀ نخست (برگ ۱ رو)، سرلوح مذهب برگ ۱ پشت که در آن عبارت «الله و لا سَواه» به شیوۀ تکحیل (تحریر) نوشته شده، و از همه مهم‌تر، کاغذهای زرافشانی اشاره کرد که با مناظر و گل‌های چینی به رنگ طلا تزئین شده‌اند. این کاغذها سایه‌های رنگی بسیار متنوعی چون نارنجی، صورتی، آبی، زرد، سبز، خاکستری و بنفش دارد.
در کل، ۳۱ صفحه از این کتاب دارای تزئینات چینی است. از این تعداد در ۷ صفحه طرح‌هایی از بامبو و انار و گیاهان دیگر و در ۱۲ صفحه مناظر و ساختمان‌های چینی تصویر شده است. شیلا بلر[۱] از جمله محققانی است که، در مقاله‌ای تحت عنوان کاغذ و طلا: کاغذهای تزئینی به‌کاررفته در نسخه‌های خطی اواخر دوران اسلامی، به بررسی ظهور و حضور چنین کاغذهایی در ایران پرداخته است. به گفتۀ او ایرانیان سلیقۀ خود را در استفاده از کاغذهای رنگی، همانند بسیاری دیگر از ایده‌های هنری، تحت تأثیر چینیان پرورش دادند؛ آن‌ها که قبل از ظهور مسیح کاغذ را اختراع کردند و پیش از اسلام کاغذهای رنگی ساختند.
گویا این دست از کاغذهای زرافشان چینی بسیار مورد توجه تیموریان بوده و در واقع استفاده از آن‌ها را باید بخشی از سلیقۀ آن دوران دانست. البته بلر معتقد است نخستین کاربرد این کاغذها در نسخه‌های خطی اسلامی به سال‌های آغازین سدۀ نهم (پانزدهم میلادی) بازمی‌گردد؛ زمانی که دیوان سلطان احمد جلایر[۲] را در بغداد حدود سال ۸۰۵ ق (۱۴۰۳ م) کتابت کرده‌اند. این نسخه نشان می‌دهد که کاغذهای تزئینی چینی در دربار جلایریان نیز شناخته شده بود.
نخستین نسخه‌ای که در عصر تیموریان بر این کاغذها کتابت شده دو جلد از اشعار فریدالدین عطار است. آن‌ها را برای شاهرخ، حاکم تیموری، در هرات حدود سال ۸۴۱ ق (۱۴۳۸ م) نوشته‌اند. یکی از آن‌ها[۳]، با شش شعر صوفیانه به‌کتابت عبدالمالک، در تاریخ ۲۷ شوال ۸۴۱ (۲۳ آوریل ۱۴۳۱) و دیگری، با پنج شعر، تاریخ ندارد اما به اندازۀ اولی نفیس است[۴].
یکی دیگر از نسخه‌هایی که بر روی کاغذهای رنگی چینی زرافشان کتابت شده مجموعه‌ای از اشعار دوازده شاعر مختلف در سده‌های هشتم و نهم (چهاردهم وپانزدهم میلادی) است. آن را شرف‌الدین حسین، کاتب سلطنتی، در سال ۸۷۲ ق (۱۴۶۸ م) در شیروان، آذربایجان امروزی، احتمالاً در دربار شیروان‌شاه فرخ یسار (۸۶۶ـ۹۰۶ ق/ ۱۴۵۰ـ۱۵۰۱ م) کتابت کرده و شامل یک مینیاتور دو صفحه‌ای (برگ ۱ پشت و ۲ رو) و هفت نگارۀ تک صفحه‌ای است[۵].
نسخه‌ای که در استفاده از کاغذهای چینی، خصوصاً طرح گل‌ها و مناظر، بسیار شبیه به دیوان حافظ (Add.MS.۷۷۵۹) است، دست‌نوشته‌ای کوچک از مخزن‌الاسرار میرحیدر خوارزمی است[۶]. این نسخه را سلطان علی‌الیعقوبی برای حاکم آق‌قویونلو یعقوب بن اوزون حسن کتابت کرده و پایان آن مصادف است با ۲۵ جمادی الاول ۸۳۳ (۲۴ اوت ۱۴۷۸).
شباهت کاغذهای این دو دست‌نوشته به این دلیل بحث‌برانگیز است که آن‌ها را در دو جغرافیای متفاوت، یکی را در تبریز و دیگری را احتمالاً در هرات، کتابت کرده‌اند. باربارا اشمیتز[۷] معتقد است علت حضور این کاغذهای چینی در دربار آق‌قویونلوها و کتابت نسخه‌ای از مخزن‌الاسرار بر روی آن مربوط به زمانی می‌شود که سپاه ایشان به فرمانروایی اوزون حسن شهر هرات را در سال ۸۷۲ ق (۱۴۶۸ م) تصرف کرد و بدین ترتیب کاغذهای چینی را که تیموریان در کارگاه‌ها انبار کرده بودند با خود به تبریز برد.
سوچک نیز با بررسی نسخه‌های مذکور در مقالۀ خود، تحت عنوان نسخۀ مخزن‌الاسرار کتابخانۀ نیویورک و اهمیت آن، می‌نویسد که اشارات و نشانه‌هایی وجود دارد که از حضور کاغذهای چینی مشابه در دو دربار متفاوت خبر می‌دهد؛ یکی شباهت ابعاد نسخۀ دیوان حافظ و مخزن‌الاسرار است (۸/۱۰ در ۱/۱۷ سانتی‌متر) و دیگری بریده شدن عرض کاغذهای چینی در نسخۀ حافظ به روشی مشابه نسخۀ مخزن‌الاسرار[۸].
یافته‌های این محققان راهی جدید را می‌گشاید برای از نو نگریستن به کاغذ و جایگاه آن در تولید نسخه‌های خطی. اینکه این کاغذها پس از عصر تیموری چه تحولاتی را از سر گذراندند خود موضوعی تأمل‌برانگیز است.
برای مطالعۀ بیشتر
M. Thackston, “Report to Mirza Baysunghur on the Timurid Legation to the Ming Court at Peking” in a century of princes: sources on Timurid history and art. Cambridge, Mass, ۱۹۸۹, pp. ۲۷۹-۹۷
David J. Roxburgh, The Persian Album, ۱۴۰۰-۱۶۰۰: From Dispersal to Collection. Yale University, ۲۰۰۵, pp. ۱۵۹-۱۶۵
Titley, Persian Miniature Painting and Its Influence on the Art of Turkey and India: The British Library Collections. London, ۱۹۸۴, pp. ۲۴۰-۴۱
این نسخه از دیوان حافظ را (Add.MS.۷۷۵۹) در این نشانی ببینید:
https://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_۷۷۵۹
پی‌نوشت
[۱]. Blair, Sheila S. (۲۰۰۰). “Color and Gold: The Decorated Papers used in Manuscripts in later Islamic Times.” Muqarnas ۱۷.
[۲]. این نسخه امروزه به شمارۀ ۳۲.۳۰.۳۷ در گالری هنر فریر (Freer) نگهداری می‌شود.
[۳]. این نسخه اکنون در کتابخانۀ توپقاپی سرای استانبول به شمارۀ Ms. A. III ۳۰۵۹ نگهداری می‌شود.
[۴]. این نسخه را (no. ۱۹۹۲) امروزه در موزۀ هنرهای ترکی و اسلامی استانبول (Tuirk ve Islam Eserleri Muzesi) می‌توان دید.
[۵]. امروزه این نسخه به شمارۀ Add.MS.۱۶۵۶۱ در کتابخانۀ بریتانیا نگهداری می‌شود و از طریق پیوند زیر می‌توانید آن را تورق و مشاهده کنید:
http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_۱۶۵۶۱_f۰۰۱v
[۶]. مجموعۀ اسپنسر (Spencer Collection)، شمارۀ Persian Ms. ۴۱
[۷]. Barbara Schmitz
[۸]. Soucek, Priscilla. (۱۹۸۸). “The New York Public Library ‘Makhzan al-asrār’ and Its Importance.” Ars Orientalis ۱۸.
بدون دیدگاه