دیوان حافظ؛ نسخۀ Grenville XLI کتابخانۀ بریتانیا

نسخه‌ای مصور به سبک مغولان هند (۱۰۰۹ـ۱۰۱۴ ق/ ۱۶۰۰ـ۱۶۰۵ م)

نویسنده:‌سمانه سبزه‌کار

این نسخه، همانند نسخۀ Or.۷۵۷۳ کتابخانۀ بریتانیا، دست‌نوشته‌ای زیبا از دیوان حافظ در عصر مغولان هند (گورکانیان) است. ۲۵۹ برگ و ۴۰۱ صفحه متن دارد. در هر صفحه ۱۰ سطر دوستونی به خط نستعلیق با جدول لاجوردی و شنگرف و زرین نوشته شده است. گاهی در برخی از صفحات، ابیات را مورب نوشته‌اند (برگ ۶۵ پشت، ۲۰۰ رو). در این نسخه، ۱۹ نگاره به سبک مغولان هندی از مصورانی ناشناس وجود دارد. از تزئینات آن، علاوه بر نقاشی‌ها، می‌توان به لوح مذهب ابتدای دیوان (برگ ۳ پشت) و حاشیه‌های دو برگ ابتدایی نسخه، که با نقوش اسلیمی به رنگ طلایی تزئین شده، اشاره کرد. این نسخه را جلدی لاکی با نقوش گل‌ومرغ ساده در برگرفته است. ابعاد نسخۀ مذکور ۳۰/۱۹ در ۲۵/۳۰ سانتی‌متر است.

از خصوصیات منحصربه‌فرد این نسخه نوشتۀ جهانگیرشاه (سلطنت: ۱۰۱۴ـ۱۰۳۷ ق/ ۱۶۰۵ـ۱۶۲۷ م) و جهان‌شاه (سلطنت: ۱۰۳۷ـ۱۰۶۸ ق/ ۱۶۲۸ـ۱۶۵۸ م) در برگ ۳ رو است. به گفتۀ جهانگیرشاه این نسخه در الله‌آباد به پایان رسید، جایی که وی با نام شاهزاده سلیم اعلام استقلال کرد. در همین صفحه، شاه جهان نیز یادداشتی را نوشته است که مشابهش را در نسخۀ خمسۀ نظامی Or.۶۸۱۰ می‌توان دید. او ذکر می‌کند این کتاب در روز هشتم جمادی‌الثانی سال ۱۰۳۷ وارد کتابخانۀ وی شد.

برگ‌های مصور این نسخه به شرح زیر است:

برگ ۵ رو: تصویری از حافظ که گویا کتابی در دست دارد. این نگاره در انتهای این بیت حافظ آمده است:

در آسمان نه عجب گر به گفته حافظ

سماع زهره به رقص آورد مسیحا را

برگ ۱۴ رو: پرندگان و جانوران حضرت سلیمان و همراهانش (جنیان و فرشتگان) را دوره کرده‌اند. چهرۀ یکی از فرشتگان در این نگاره یا کشیده نشده یا پاک شده است.

برگ ۳۲ پشت: حافظ و هم‌نشینان در خرابات.

برگ ۵۴ رو: خسرو، به فرهاد نگاه می‌کند که قناتی را در کوه بیستون می‌کند.

برگ ۶۶ پشت: هم‌نشینی حافظ با یکی از پادشاهان مظفری: به نظر می‌رسد چهرۀ دو شخص در این نگاره پاک شده است. بیت پایانی شعر حافظ با این نگاره در یک صفحه واقع شده‌ است:

خسروا حافظ درگاه‌نشین فاتحه خواند

و از زبان تو تمنای دعایی دارد

برگ ۸۶ رو: طالع‌بین و همراهش در محضر شاهزادۀ جوان مغول.

برگ ۱۰۴ پشت: به دار آویختن منصور حلاج. این نگاره در انتهای این بیت حافظ کشیده شده است:

چو منصور از مراد آنان که بردارند بر دارند

که با این درد اگر دربند درمانند درمانند

برگ ۱۱۲ پشت: نوح با پرندگان و حیوانات در کشتی.

۱۱۵ رو: یوسف در قامت پادشاه مصر به استقبال برادرانش می‌رود. این نگاره در انتهای این بیت حافظ کشیده شده است:

عزیز مصر به رغم برادران غیور

ز قعر چاه برآمد به اوج ماه رسید

۱۳۵ رو: شاهزاده‌ای در گشت و گذار با کتابی در دست سرگرم شنیدن صدای کمانچه است.

۱۶۶ رو: شاعری شعری را که در تمجید و تحسین شاهزاده سروده به وی پیشکش می‌کند. به نظر می‌رسد در این نگاره به عمد چهره‌ها پاک شده‌اند. این نگاره در انتهای این بیت از حافظ واقع شده است:

مرحبا طایر فرخ پی فرخنده پیام

خیر مقدم چه خبر یار کجا راه کدام

۱۶۷ رو: صحنه‌ای در حیاط میخانه. در نوشتۀ درون کتاب، هنرمند این اثر استاد مدو[۱] معرفی شده است.

۱۸۱ پشت: مردی مست که رفیقش او را ملامت می‌کند. این نگاره در انتهای این بیت حافظ کشیده شده است:

اگر ز مردم هشیاری ای نصیحتگو

سخن به خاک میفکن چرا که من مستم

۱۹۲ رو: حافظ و همنشینان. این نگاره با این بیت حافظ در یک صفحه واقع شده است:

غبار خاطر حافظ ببرد صیقل عشق

صفای طینت پاکان و پاک‌بینان بین

۲۰۰ پشت: شاعری شعری را که در تمجید و تحسین شاهزاده سروده به وی پیشکش می‌کند.

۲۱۶ پشت: لیلی مجنون را در صحرا می‌بیند.

۲۲۸ پشت: صحنه‌ای از شراب‌سازی در بیرون میکده.

۲۳۲ رو: صحنه‌ای از بازی چوگان.

۲۴۴ پشت: شاهزاده‌ای در حال نوشیدن می و گوش دادن به صدای ساز وینا[۲].

نسخۀ دیوان حافظ (Grenville XLI) را اینجا ببینید:

 http://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Grenville_XLI

پی‌نوشت

[۱]. Madhu

[۲] . از قدیمی‌ترین سازهای زهی هندوستان است.