رابرت هیلن‌برند (Robert Hillenbrand) در کتاب هنر و معماری اسلامی[۱] (Islamic Art and Architecture ۱۹۹۹)، آخرین یافته‌ها و تفاسیر خود و سایر مورخان این حوزه را در باب هنرهای اسلامی گنجانده است. در این کتاب، هیلن‌برند تاریخ هزار سالۀ منطقه‌ای از اقیانوس اطلس تا مرزهای هند و چین را بررسی می‌کند.
هدف از نگارش کتاب هنر و معماری اسلامی بررسی مکاتب و سبک‌های مختلف هنر اسلامی در چهارچوب تاریخی است تا خواننده دیدی کلی و نه منقطع از هر دوره پیدا کند.
هنر و معماری اسلامی یک کتاب تخصصی نیست و مخاطب آن عموم علاقمندان هستند. پس این اثر صرفاً مقدمه‌ای بر مبحث گستردۀ هنر اسلامی محسوب می‌شود.
توجه به این نکته ضروری است که هرگونه سعی، برای درک هنر و معماری اسلامی به مفهوم کلی، خطر آمیخته شدن به تحریف را به دنبال خواهد داشت. در کتاب‌هایی با این نوع عنوان‌ها جهت‌گیری اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. بدین معنا که بعید به نظر می‌رسد که محقق به یکسان علاقمند به تمام جوانب یک موضوع باشد.
کتاب هنر و معماری اسلامی در بین کتاب‌های مقدماتی هنر اسلامی از بهترین نمونه‌ها محسوب می‌شود. رابرت هیلن‌برند در مقدمه این‌طور توضیح می‌دهد که کتاب‌های تاریخ هنر اسلامی در اروپا غالباً متمرکز بر یک مکتب یا حتی یک هنرمند بوده و این نشان می‌دهد که در باب هنر اسلامی بسیار کم‌تر کار شده است.
اما این بدین معنا نیست که هنر اسلامی گستردگی کمتری دارد. او به این موضوع اشاره می‌کند که کتاب‌های هنر اسلامی با موضوعات کلی را صرفاً باید نقطۀ عزیمتی برای تعمق و کاوش بیشتر دانست.
با این همه، در کتاب هنر و معماری اسلامی هیلن‌برند به موارد متنوع بسیاری پرداخته است. مهارت او در پرداختن به تمامی آن‌ها انکارشدنی نیست. هیلن‌برند، با نگاه به نکات برجسته و سیر تکامل مداوم، طیف گسترده‌ای از هنرهای اسلامی را پوشش داده است، از جمله:
- صلابت قبة الصخره در اورشلیم
- ساختمان‌های پرشکوه در استانبول عثمانی
- ظرافت خارق‌العاده در نقاشی ایرانی قرن پانزدهم
- سنت سرامیک پرآوازۀ ایزنیک عثمانی
نویسنده در نسخۀ اصلی کتاب هنر و معماری اسلامی با واژه‌نامۀ اصطلاحات اسلامی و خط زمانی و نقشه‌ها، در جست و جوی تاریخ معماری، خوش‌نویسی، تذهیب، نقاشی، سرامیک، منسوجات و فلزکاری در تمدن اسلامی است.
کتاب هنر و معماری اسلامی از این فصل‌ها تشکیل شده است:
- مقدمه
- فصل اول: پیدایش هنر اسلامی: امویان
- فصل دوم: عباسیان
- فصل سوم: فاطمیان
- فصل چهارم: سلجوقیان
- فصل پنجم: دوران اتابکان: سوریه، عراق و آناتولی
- فصل ششم: مملوکان
- فصل هفتم: غرب اسلام
- فصل هشتم: ایلخانان و تیموریان
- فصل نهم: صفویان
- فصل دهم: عثمانیان
تحلیل و تفسیرهای کتاب هنر و معماری اسلامی پیرامون آثار هنری با ۲۱۱ عکس بدیع مستند شده است. موضوعاتی که می‌توان انتظار شرح و بررسی آن‌ها را به بهترین نحو در این کتاب داشت، عبارتند از:
- زیبایی‌های «الحمرا»
- چگونگی فائق آمدن تصویرگران و مجسمه‌سازان مسلمان بر محدودیت‌های موجود
- توصیف کاروانسراهای بدیع برجای‌مانده
- چگونگی پدید آمدن قلعه‌شهرها
نکته‌ای که توجه به آن ضروری است بررسی هرچند جزئی هنر قرون اولیۀ اسلامی از نظر تأثیر آن در هنر دوران متأخر است. متأسفانه بیشتر آثار دورۀ اولیه از میان رفته است و برای قضاوت عادلانه در مورد باقی‌ماندۀ آن آثار، باید آن‌ها را از آثار متعددتر متأخر با حوصلۀ بیشتری مورد مداقه قرار داد. بنابراین نبود تناسب در بررسی آثار منطقی به نظر می‌رسد.
در سال ۱۳۹۱، اردشیر اشراقی این کتاب را به فارسی برگرداند که در انتشارات روزنه به چاپ رسید. ساختار کتاب بررسی مورد‌به‌مورد اشیاء و آثار هنری برجای مانده از دوران مختلف و نهایتاً تحلیل روح حاکم بر هر دوره با توجه به آثار مورد بررسی است.
بدین منظور هیلن‌برند، علاوه بر هنر اسلامی، به ناچار در ابتدای هر فصل به اختصار تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی هر دوره را شرح داده و تفسیر کرده است.
برخی مقوله‌های هنری نظیر خوش‌نویسی و نساجی از ایام قدیم در بیشتر قلمرو اسلامی رایج بود، اما اهمیت آن‌ها در تمام مناطق و دوران‌ها یکسان نبود. از این رو بررسی نکردن چوبکاری تولونی، سفالگری مغربی، منسوجات تیموری، فلزکاری اندلسی یا قرآن‌های عثمانی بدین معنا نیست که چنین مقوله‌هایی در آن دوران وجود نداشته است.
بلکه بدان علت است که یا آثار آن‌ها از میان رفته، یا دستاوردهای آن اهمیت کمتری از بقیه داشتند. به همین دلیل رابرت هیلن‌برند، در کتاب هنر و معماری اسلامی، ترجیح داده است تا بحث را پیرامون آن مقوله‌های هنری که آثاری بیشتر و با کیفیت مطلوب‌تری از آن‌ها باقی‌مانده متمرکز کند.
در کل، کتاب هنر و معماری اسلامی یکی از بهترین نمونه‌هایی است که با حجم کم، علاوه بر پژوهشگران و متخصصان حوزۀ هنر اسلامی، علاقمندان و مبتدیان را نیز به این حوزه می‌خواند. جدا از انسجام و موضوع‌بندی منظم این کتاب باید به مهارت نوشتاری نویسنده نیز اشاره کرد.
هیلن‌برند با دانش عمیق خود در باب هنر و معماری اسلامی می‌تواند مطالب را به نحوی فشرده گرد هم آورد که متن نهایی عموم مخاطبان را با پیشینه‌های متفاوت درگیر کند. از دیگر نکاتی که در این موضوع باید به آن اشاره کرد نحوۀ انتخاب آثار هنری است که در این کتاب با دقت ویژه‌ای انجام شده است.[۲]
پی‌نوشت:
[۱] هیلن‌برند، رابرت، هنر و معماری اسلامی، اشراقی، اردشیر، انتشارات روزنه، ۱۳۹۱.
Islamic Art and Architecture on Google Books
[۲]. این متن خلاصه‌ای از مقدمۀ کتاب هیلن‌برند با افزوده‌هایی از نویسنده است.
بدون دیدگاه