بر اساس یادداشت شاه جهان (۱۰۳۷ ق/ ۱۶۲۸ م) نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ به خط سلطان علی مشهدی در ۸۷۶ هجری (۷۲ـ۱۴۷۱ م) در هرات یا مشهد نوشته شده است (برگ ۱ رو). هرچند انجامۀ این نسخه کنده شده، اما بعید است که شاه جهان اشتباه کرده باشد یا بخواهد دربارۀ گنجینۀ کتابخانۀ خود غلو کند.

معرفی نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ

این نسخه ۱۱۷ برگ و ۲۳۲ صفحه متن دارد. در هر صفحه، ۱۳ سطر دو ستونی به خط نستعلیق با جدول زرین ـ لاجوردی و شنگرف نوشته شده است. اشعار در نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ‌ با خط‌کشی و فاصله‌گذاری از هم جدا شده است. قطع نسخۀ مذکور ۱۸ در ۲۵ سانتی‌متر است.

ویژگی‌های نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ

از نکات قابل توجه، ناهماهنگی خوش‌نویسی این نسخه با سرلوح مذهبش است (برگ ۲ پشت). به نظر نمی‌رسد این سرلوح کار مذهبان خراسانی باشد، بلکه به احتمال قوی آن را در هند، در اواسط قرن دهم (شانزدهم میلادی) به نسخه اضافه کرده‌اند.

علاوه بر چسباندن سرلوح مذکور، این نسخه در کتابخانۀ مغول از نو جدول‌کشی شده و در حواشی هر صفحه‌اش، نقوش انسانی و گیاهی و حیوانی تصویر کرده‌اند. به نظر می‌رسد نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ از نخستین نسخه‌هایی باشد که پس از بر تخت نشستن جهانگیر در سال ۱۰۱۴ (۱۶۰۵ م) و دست یافتن به کارگاه ـ کتابخانۀ سلطنتی بازسازی شد.

تزئینات و نقاشی‌ها

از تزئینات نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ علاوه بر سرلوح مذهب، می‌توان به نقاشی‌های حاشیۀ آن اشاره کرد. در حواشی دو صفحۀ آغازین (برگ ۱ پشت و ۲ رو)، پیکره‌های انسانی در چشم‌اندازی از درختان و حیوانات با رنگ طلایی کشیده شده است.

تنها چهره‌های آن‌ها پرداخت شده و لباس‌هایشان جز در برخی از جزئیات رنگی نیست. این صحنه را تنها در دو صفحۀ نخست می‌توان دید. صفحات دیگر شامل عناصر تصویری متنوعی است از جمله انسان‌ها، حیوانات و گیاهان، نه آزادانه، بلکه در قاب‌های تزئینی طلایی تصویر شده‌اند (مثلاً برگ ۲ پشت).

این قاب‌ها در اشکال مختلفی چون دایره، بیضی، چلیپا، ستاره، مثلث با لبه‌های شبیه به آتش است. باید گفت چنین برخوردی، با نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ که از گذشته به دستشان رسیده، خود از اهمیت و اعتبار آن نزد پادشاه خبر می‌دهد و غیرمستقیم انتساب خوش‌نویسی این نسخه به سلطان علی مشهدی را تأیید می‌کند.

از ویژگی‌های جالب این نسخه نفیس دیوان حافظ پیکره‌های مصور درون قاب‌های تزئینی است. در میان آن‌ها شخصیت‌های بسیار متفاوتی دیده می‌شوند:

• زنان در حال انجام اعمال مختلف (برگ ۱۸ رو)
• مردان جوان نشسته‌ای که کار خاصی انجام نمی‌دهند
• مردان در حال خواندن، نوشیدن، رقصیدن یا نواختن ساز
• کارگری در حال کار با تیشۀ نجاری (برگ ۴۰ پشت)
• شیرینی پز (۳۵ پشت)
• مردی که شیری به او حمله کرده (۳۵ رو)
• کاتب، منجم، طلافروش (۳۱ پشت)
• مردان مختلف با لباس اروپایی (برگ ۱۸ و ۴۷ رو)
• برهمن در حال ستایش خورشید (۳۶ رو)

‎نسخه‌ای پیموده‌راه از خراسان تا به هند

هیچ اطلاع دقیقی از ورود این نسخه به کتابخانۀ سلطنتی مغولان هند در دست نیست. با این وجود قدیمی‌ترین نوشتۀ تاریخ‌دار از آنِ جهانگیرشاه است. او سال آمدن این نسخه به درگاهش را ۱۰۱۴ ذکر می‌کند:

الله اکبر

پنجم آذر سنه ۱ [این کتاب] داخل کتابخانه این نیازمند درگاه الهی در دارالخلافه آگره [شد]. حرره نورالدین جهانگیر بن اکبر پادشاه سنه ۱۰۱۴.

علاوه بر یادداشت جهانگیرشاه، درست در سمت چپ آن می‌توان نوشتۀ فرزندش شاه جهان را هم دید. او نگارش نسخه Or.۱۴۱۳۹ دیوان حافظ را به ملا سلطان علی نسبت داده و از نفاست نسخه گفته است. شاه جهان با عباراتی تکراری، که نمونه‌اش را در نسخۀ خمسۀ نظامی به شمارۀ or.۶۸۱۰ کتابخانۀ بریتانیا می‌بینیم، می‌نویسد این نسخه به تاریخ هشتم شهر جمادی‌الثانی سنه ۱۰۳۷ [۱۶۲۷ م] ، بیست و پنجم ماه بهمن، روز جلوس، وارد کتابخانه‌اش شد. او قیمت نسخه را ۱۵۰۰ روپیه ذکر می‌کند.

منبع پژوهش:

• P. Losty. (۱۹۸۵). “The ‘Bute Hafiz’ and the Development of Border Decoration in the Manuscript Studio of the Mughals”. The Burlington, Vol. ۱۲۷, pp ۸۵۵-۸۷۰