مجموعه داری هنر اسلامی | نقش موزه‌ها و گالری‌ها

شکل‌گیری تاریخ هنر اسلامی به عنوان مطالعات هنر در قالب شاخه‌ای پژوهشی رابطۀ تنگاتنگی با مجموعه داری آثار هنری در سرزمین‌های اسلامی و همچنین در غرب دارد.

رابطۀ دوسویۀ تاریخ هنر اسلامی و مجموعه داری هنر بدین گونه بوده است که از یک سو اشیای موجود در مجموعه‌ها و دسترسی به آن‌ها به مسیر و موضوع مطالعات تاریخ هنر جهت می‌داده و از سوی دیگر این مطالعات تعیین‌کنندۀ نوع اشیایی بود که در مجموعه‌ها گردآوری می‌شده است.

جایگاه مجموعه داری خصوصی در میراث فرهنگی اسلام

مجموعه‌داری خصوصی از دیرباز در میان هنردوستان به ویژه علاقه‌مندان به کلکسیون هنر نوعی سرگرمی محسوب می‌شده و که البته نشانگر تموّل و منزلت و جایگاه اجتماعی صاحب آن نیز بوده است. به موازات گشایش موزه‌های متعدد از نیمۀ سدۀ نوزدهم در اروپا و اوایل سدۀ بیستم در آمریکا و کشورهای اسلامی، موج جدیدی از علاقه به گردآوری آثار هنر اسلامی در میان مجموع ‌داران خصوصی به راه افتاد.

بدین ترتیب بسیاری از آثار هنر اسلامی سر از خانه‌های افراد مجموعه دار (همچون گلرو نجیب اوغلو و ناصر دیوید خلیلی) درآورد و دسترسی عمومی پژوهشگران و علاقه‌مندان به آن‌ها بسیار دشوار شد.

موزه‌‌، نمایشگاه و مجموعه داری هنر اسلامی

در اروپا، از دهۀ ۱۹۱۰ میلادی، با تعدد و اختصاص نمایشگاه هنر اسلامی که گه‌گاه اشیای معدودی از بین آثار مجموعه داری های خصوصی در کنار اشیای موزه‌ها در فضاهای عمومی به نمایش در می‌آمد، توجه پژوهشگران را به خود جلب می‌کرد.

اگرچه بسیاری از افرادی که به مجموعه داری مشغول بودند، به تدریج بخشی از آثار مجموعه‌های هنری خصوصی خود را به موزه‌ها اهدا کردند و می‌کنند، همچنان بخش قابل توجهی از آثار شاخص هنر اسلامی، نه در موزه‌ها، بلکه در مجموعه‌های شخصی افراد حقیقی و حقوقی نگه‌داری می‌شود و دسترسی به آن‌ها کار آسانی نیست.

دسترسی به آثار هنری موجود در مجموعه داری خصوصی

برای حل مشکل دسترسی به آثار هنری که در مجموعه داری های خصوص وجود دارند، برخی از مجموعه‌داران بزرگ و بنام، که امکانات کافی در اختیار دارند، گالری‌هایی را به نمایش دائمی آثار مجموعه‌های هنری خود اختصاص داده‌اند.

از جملۀ آن‌ها می‌توان به این دو نمونه اشاره کرد:

موزۀ مجموعۀ دیوید[۱] در کپنهاگ
موزۀ آقاخان[۲] در تورنتو

برخی از مجموعه دارها که به دلایل متعدد آثار مجموعه هنری خود را در معرض بازدید عموم قرار نمی دهند، همواره تلاش کرده‌اند، با انتشار صورتنامه‌هایی مفصل و به‌روز از آثار این مجموعه‌ها، تصاویر و اطلاعات آثار را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهند. مانند مجموعۀ ناصر خلیلی[۳] واقع در لندن که ده‌ها مجلد را به معرفی آثار این مجموعه منتشر کرده است[۴].

انتقال کلکسیون های هنری به موزه ها

در دهه‌های اخیر، روش جدیدی برای بهبود دسترسی عمومی به آثار هنر اسلامیِ موجود در مجموعه داری های شخصی اندیشیده شده است: انتقال این آثار به موزه ها برای نمایش به عموم مخاطبین هنر.

اگر پیش‌تر معدودی از آثار مجموعه‌های شخصی برای یک نمایشگاه به مدت کوتاهی به موزه‌ای قرض داده می‌شد، حال بخش عمده و یا کل آثار تحت مالکیت یک مجموعه داری خصوصی، به مدت چند دهه در یک موزه نگه‌داری و نمایش داده می‌شود.

اینچنین، آثار مجموعه‌های شخصی برای مدت مدیدی در معرض بازدید عمومی قرار می‌گیرد تا دسترسی علاقه‌مندان و پژوهشگران به آثار هنری برای مطالعه تاریخ هنر میسر گردد. از جمله مجموعه داری های شخصی آثار هنر اسلامی که در موزه ها به نمایش درآمده است، به این ترتیب است:

مجموعه‌های شیخ و شیخه الصباح[۵]
مجموعه حسین افشار[۶] در موزه هنرهای زیبای هیوستون، تگزاس آمریکا
مجموعه کی یر[۷] متعلق به ادموند دو آنگر[۸] در موزه هنرهای دالاس، تگزاس آمریکا

انتقال طولانی‌مدت آثار موجود در مجموعه داری شخصی به موزه‌ها چنان مزایایی برای مجموعه داران و همچنین موزه داران دارد که موجب استقبال روزافزون از این روش مدیریت نمایش و گردش آثار مجموعه داری های خصوصی شده است.

از یک سو، با انتقال آثار به موزه‌ها، هر فرد مجموعه داری متحمل هزینه‌های هنگفت نگهداری و مرمت آثار نمی‌شوند. در عین حال نمایش آثار هنری در موزه‌ها به ارزش و قیمت آثار می افزاید.

از سوی دیگر، موزه‌داران برای غنی کردن نمایشگاه‌ها و گالری‌های هنری خود، همچنین جذب بازدید‌کننده‌ها و پژوهشگران نیازمند هزینه کردن برای خریداری آثار هنری نیستند.

مجموعه داری هنر اسلامی در ایران

در ایران مجموعه داری توسط افراد برجسته و بنامی صورت می‌گیرد که دهه‌ها دل در گرو گردآوری آثار هنری اسلامی داشته‌اند. اما شوربختانه کمتر پژوهشگری به محتوای این مجموعه داری ها واقف است و کمتر علاقه‌مندی امکان بازدید از این مجموعه‌ها را دارد.

چه‌بسا انتقال طولانی‌مدت آثار موجود در مجموعه داری های شخصی به موزه‌ها، می‌تواند راه‌حلی برای عمومی کردن دسترسی افراد به تماشای کارهای هنری ارزشمندی است که در مجموعه داری های خصوصی وجود دارند.

منابع

Komaroff, Linda. “Exhibiting the Middle East: Collections and Perceptions of Islamic Art.” Ars Orientalis ۳۰ (۲۰۰۰): ۱–۸.
Roxburgh, David J. “Au Bonheur Des Amateurs: Collecting and Exhibiting Islamic Art, ca. ۱۸۸۰-۱۹۱۰.” Ars Orientalis ۳۰ (۲۰۰۰): ۹–۳۸.