پاتریشیا بیکر و منسوجات اسلامی

راهنمای سفر به ایران، منسوجات اسلامی، اسلام و هنرهای دینی[۱] ازجمله کتاب‌هایی است که پاتریشیا بیکر (Patricia Baker) نوشته است. او متولد ۱۹۲۴ بود و در سال ۲۰۰۸ چشم از دنیا فروبست. مدرک دکتری را از دانشگاه لندن گرفت. پاتریشیا بیکر پژوهشگری مستقل در حوزۀ مطالعات هنر اسلامی محسوب می‌شود.

علاقۀ اصلی او کاشی و سفال و شیشه و منسوجات بود. دکتر بیکر در دانشگاه درس تاریخ کاشی و سفال و شیشه می‌داد. همچنین پیش از مرگ خود، در موزۀ ویکتوریا و آلبرت با جنیفر ویردن[۲] در فهرست‌نویسیِ منسوجات ایرانیان مشارکت داشت.

از پاتریشیا بیکر اطلاعات چندانی در دسترس نیست و آنچه می‌توان از او گفت محدود به آثار منتشرشده‌اش می‌شود. او که نخستین بار در سال ۱۹۷۱ به ایران آمد و پس از آن نیز بارها به اینجا سفر کرد. پاتریشیا بیکر به همراه هیلاری اسمیت[۳]، کتابی با ‌عنوان راهنمای سفر به ایران نوشت که در انتشارات برَد[۴] (نشری مختص راهنمای سیر و سفر) چاپ شده است.

آشکارا، این کتاب در حوزۀ مطالعات تخصصی هنر اسلامی جایی ندارد و از توصیفات عینی، که خاصِ چنین کتاب‌هایی است، فراتر نمی‌رود.

اما کتاب منسوجات اسلامی با رویکرد نگارش تاریخ هنر و با توجه به وجهی از هنر منسوجات در جهان اسلام نگاشته شده که کمتر در آن پژوهش علمی صورت گرفته است.

منسوجاتِ تولیدی در مناطق مرکزی جهان اسلام، از پارچه‌های کتان مصری در سده‌های میانه گرفته تا پارچه‌های مخمل و ابریشم امپراتوری عثمانی، قرن‌ها از ارزش بسیاری برخوردار بوده‌ است. پاتریشیا بیکر در این کتاب، گسترۀ زمانی صدر اسلام تا قرن بیستم را تحت پوشش قرار می‌دهد. او در کتاب منسوجات اسلامی به جایگاه مهمِ فرهنگی و اقتصادیِ منسوجات در جوامع اسلامی با کارکردهایی مانند پیشکش برای ادای احترام، بیان جایگاه اجتماعی یا حتی باورها و وسیلۀ تجارت مابین کشورها اشاره دارد.

البته که، از مجرای تجارت، این طرح‌ها و نقش‌مایه‌ها در طراحی اروپایی تأثیر گذاشته است. به نظر می‌رسد تلاش بعدی بیکر در کتاب منسوجات ایرانیان[۵] ادامۀ همین روند و علاقه در او بوده است. او در این کتاب، که فهرست مجموعۀ بی‌نظیر موزۀ ویکتوریا و آلبرت پیرامون منسوجات ایرانی از نیمۀ اول قرن نوزدهم است، بیش از ۹۰۰ نمونه از پارچه‌های بافته شده، چاپ ‌شده و گلدوزی شده برای پوشاک، لوازم جانبی، همچنین اثاثیه و منسوجات مذهبی را معرفی می‌کند. پاتریشیا بیکر برای نخستین بار بیش از ۲۰۰ پارچۀ قاجاری را نشان می‌دهد و زمینۀ اقتصادی تولید آن‌ها را بررسی می‌کند.

شاید مهم‌ترین اثر او در حوزۀ مطالعات هنر اسلامی کتاب اسلام و هنرهای دینی باشد که چهارمین کتاب از مجموعۀ «دین و هنر» انتشارات کانتینیوئم[۶] است. این اثر، که برای معلمان و دانشجویانِ علاقه‌مند به جهان اسلام اطلاعات مفیدی دارد، نمایشی از غنای تنوع هنرهای دینی اسلام است. می‌توان گفت آن وجه از هنر اسلامی که هنوز فهمیده نشده و در آن پژوهش نکرده‌اند.

کتاب اسلام و هنرهای دینی به جای تمرکزِ صرف بر خاورمیانه، گستره‌ای از غرب آفریقا تا جنوب‌شرقی آسیا و ورای آن را در برمی‌گیرد که شامل دوره زمانی‌ای به گستردگی قرن نخست دوران اسلامی تا روزگار کنونی می‌شود.

بیکر در مقدمۀ کتاب، که به‌ نحوی همان فصل اول است، بینشی ارزشمند درباب چگونگیِ فهم و ادراکِ مورخان هنر غرب از فرهنگ مادی و هنر و معماریِ جهان اسلام به‌ دست می‌دهد. در واقع او توجه خوانندگان را به تأثیر دریافت‌های غربی در قرن نوزدهم از هنر اسلامی جلب می‌کند. مخاطبان غربی تا آن زمان، هنر اسلامی را هنری سنتی و تزئینی می‌شمردند که بیشتر در حوزۀ صنایع دستی جای دارد تا هنرهای زیبا.

پاتریشیا بیکر بسیاری از محدودیت‌های دیدگاه سنتی غرب در نگاه به هنر اسلامی را نشان می‌دهد. در باقیِ کتاب، با درج اطلاعاتی دربارۀ فرهنگ مسلمانان در جغرافیای مورد بحث، در پی کاوش ابعاد کامل این سنت می‌رود.

تلاش این محقق بر این بوده تا در آثار هنری مختلف، از معماری مساجد و خوش‌نویسیِ دوران متقدم اسلامی گرفته تا آثار هنری معاصر ایرانیان و از سجاده‌های نماز تا لباس‌های مدرن اسلامی، به بررسی رابطۀ میان عقیدۀ الهیاتی اسلامی، هنرمند، صانع و شیء بپردازد.

اما نهایتاً آنچه از کلیت کتاب برمی‌‌آید شاید همان نگاه عام به هنر اسلامی است که هنری ذاتاً و صرفاً مرتبط با دین شمرده می‌شود. هرچند که بررسی رابطۀ میان دین و هنرمند در جای خود با ارزش است و باید به آن پرداخته شود، اما همیشه این خطر در مسیر چنین پژوهش‌هایی به کمین نشسته است تا مطالعات هنر اسلامی را باری دیگر از مسیر تاریخی آن خارج کند.